Laterna magica

Het wordt donker en er verschijnen prachtige bewegende kleuren op het doek. Net een grote caleidoscoop. Ik ben bij de voorstelling De Toverlantaarn. Ik verheug me op de onbekende beelden én ik ben nieuwsgierig: hoe werkt zo’n toverlantaarn eigenlijk? Tijdens de voorstelling kijk ik steeds om, ‘Wat doet de speelster, hoe bedient ze de toverlantaarn?’ Overigens, het is geen speelster maar een lantaarnist. Een nieuw oud woord geleerd.

We krijgen een bijzondere voorstelling te zien, met kleurrijke beelden en wonderlijke verhalen. Er zijn plaatjes van verre landen, verfijnd getekend en gekleurd. We zien Venetië, de bergen, het zijn net reisfoto’s. Dan volgt Assepoester, een bloederig sprookje. En daarna de verhalen op rijm over de familie Bom, rond 1850 geschreven en getekend door Wilhelm Busch. Natuurlijk wat ouderwets, over Frans Bom met verschrikkelijke kiespijn in zijn holle kies, over zijn dochter die drie insluipers versloeg en over zijn zoon die veranderde in een grote ijsklomp. Dit zijn stripachtige plaatjes, heel sprekend.

En, hoe werkt het ? De toverlantaarn is in 1659 uitgevonden door Christiaan Huygens. De plaatjes zijn van glas, waarop een tekening is geschilderd. Het plaatje gaat op zijn kop in het apparaat. Door de werking van de lenzen komt het beeld omgekeerd en in spiegelbeeld op het doek terecht. Deze toverlantaarn heeft twee lichtbronnen boven elkaar. Als de ene lamp brandt, is de andere meestal uit. Snel snel verwisselt de lantaarnist het plaatje bij die gedoofde lichtbron. Hoe komen de beelden uit die twee lichtbronnen eigenlijk op dezelfde plek op het doek terecht? De lichtbronnen staan onder een hele kleine hoek, door de afstand vallen de beelden toch op dezelfde plek. Zo kunnen ze ook gezamenlijk een beeld vormen.

Na afloop bekijken we de spullen. De lantaarnist Monique Wezenberg heeft een verzameling plaatjes uit verschillende landen. De platen zijn 8 tot 12 centimeter groot. Monique laat me wat plaatjes zien, die bewegende beelden mogelijk maken. Bijvoorbeeld de plaat met het gezicht van een mannetje met twee grote ogen. De pupillen kunnen heen en weer bewegen, van het midden van de ogen helemaal naar links of juist naar rechts. Dat komt door een tweede glazen plaatje, dat heen en weer kan schuiven. Sommige plaatjes hebben een ronddraaimechaniek. Daarmee kunnen de caleidoscoopachtige beelden van het begin worden gemaakt. Ik loop nog even rond en kijk naar de andere toverlantaarns die er staan. De eerste lantaarns werkten op kaarslicht, daarna volgden gaslampjes. Deze lantaarns hebben een kleine schoorsteen bovenop voor de rookafvoer. Interessant om de ontwikkeling van het apparaat te zien.

Op de site van Monique lees ik: ‘Laterna magica is het Latijnse woord voor toverlantaarn. De mensen in die tijd vonden het haast tovenarij. Zij hadden nog nooit zoiets gezien en geen idee waar de beelden vandaan kwamen.’ Dat was 350 jaar geleden. Dankzij wetenschappelijk onderzoek weten we alles over de natuurkundige principes van de toverlantaarn, over de rechte weg van lichtstralen, de werking van lenzen en de vorming van een afbeelding. Deze uitvinding was het begin van verdere technologische ontwikkelingen, het begin van film en TV.

Het is ook uitdagend voor kinderen. Kinderen kunnen onderzoeken hoe die fascinerende toverlantaarn werkt en zij kunnen ook zelf plaatjes maken. ‘Hoe maak je een plaatje?, hoe gebruik je de materialen?, hoe krijg je dat beeld goed?’ Het is een mooi voorbeeld van de verbinding tussen kunst en wetenschap en techniek. En dat is een van de nieuwe uitgangspunten van het leerplan voor wetenschap en technologie op de basisschool.

Geen wonder dat er een school is die Laterna magica heet. Een week eerder bezocht ik een lezing in de serie Mijn idee voor onderwijs in De Balie in Amsterdam. De spreekster was Annette van Valkengoed, zij is de directeur van Laterna magica. Dit integraal kindcentrum voor 0- tot 12-jarigen werkt volgens de benadering van het Natuurlijk Leren. Een belangrijk uitgangspunt in hun onderwijs is ‘nieuwsgierigheid als bron’. Er wordt voor elk kind gezocht naar activiteiten die de nieuwsgierigheid prikkelen en het kind stimuleren om te leren. U begrijpt, dat prikkelt mij weer!

Er zijn meerdere musea in Nederland waar u toverlantaarns kunt bekijken. Vanaf dit najaar hier in de buurt in het Toverlantaarn Museum op het Willibrordusterrein in Heiloo.
Meer informatie over activiteiten met toverlantaarns, kijk op de site van de Lichtbende.

Edith Louman
iPabo